Romanovs en de ridderromantiek (2024)

Dit artikel verscheen in Historia Magazine.

Het huis Romanov heeft vanaf Michaël I in 1613 tot Nicolaas II in 1917 ruim driehonderd jaar geregeerd over Rusland. Hun verzameldrift resulteerde in meerdere belangrijke collecties. De eerste grote verzamelaar uit het geslacht was Peter I, die in 1721 het keizerrijk Rusland stichtte en van Sint-Petersburg de hoofdstad maakte, ten koste van Moskou. Peter de Grote wilde zijn land moderniseren en had veel interesse in westerse techniek en wetenschap. Peter bouwde daarom in Sint-Petersburg zijn Kunstkamera. Dit werd het eerste museum van Rusland, en was in 1728 ook het eerste gebouw ter wereld dat speciaal als museum was opgericht. In dit ‘Peter de Grote-museum voor antropologie en etnografie’ was de anatomische verzameling van de Amsterdamse hoogleraar Frederik Ruysch een van de hoogtepunten.

Zeven tsaren en tsarina’s later kwam in 1762 Catharina II aan de macht, die op basis van haar verdiensten ook ‘de Grote’ wordt genoemd. Net als Peter had zij veel belangstelling voor het Westen en was ze een verwoed verzamelaar. Maar waar Peter de Grote zich vooral voor natuurwetenschappelijke objecten interesseerde, liet Catharina haar oog vooral vallen op kunstobjecten – in het bijzonder op porselein en schilderijen, waarvan ze er duizenden bezat. Soms waren dat partijaankopen. Zo kocht ze in 1772 de collectie van Pierre Crozat, een verzameling met vierhonderd meesterwerken van schilders als Rafaël, Giorgione, Rubens, Watteau en Rembrandt. De verontwaardiging in Frankrijk was groot toen deze kunstschat naar het buitenland vertrok. Catharina legde met haar verzamelingen schilderijen en keramiek de basis voor de Hermitage in Sint-Petersburg.

De schatkamer van Bazilevski

Alexandr Bazilevski was afkomstig uit Rusland en vestigde zich rond 1860 in Parijs, waar hij actief was als kunsthandelaar. Door aankopen op veilingen en tijdens reizen bouwde hij een indrukwekkende collectie religieuze kunst op. In 1885 kocht Alexander III de verzameling voor de Hermitage in Sint-Petersburg. Uit deze schat komen 25 van de 250 voorwerpen die te zien zijn in de Hermitage Amsterdam, waaronder deze reliekbuste van Sint-Thekla (13^de-14^de eeuw), die in 1952 in het Rijksmuseum terechtkwam.

De 19de eeuw

In 1789 begon de Franse Revolutie. De gevolgen hiervan zouden alle monarchieën van Europa doen sidderen. Vanaf het eind van de 18^de eeuw is heel Europa in de ban van Napoleon. In 1798 raakt ook Rusland betrokken bij de expansiedrift van de Franse generaal. In dat jaar verovert Napoleon het eiland Malta, dat tot dan toe wordt geregeerd door de Soevereine Militaire HospitaalOrde van Sint Jan van Jeruzalem, van Rhodos en van Malta. De Romanovs onderhielden al sinds Peter de Grote een goede band met het eiland. Als de ridderorde (die zijn oorsprong vindt in de kruistochten) door Napoleon wordt verdreven, biedt tsaar Paul I de vluchtelingen een plek aan in Sint-Petersburg. Paul was al vanaf zijn kindertijd in de ban van ridders en toernooien. Hij was vooral onder de indruk van de lange geschiedenis van de Maltezer Orde, die hij kende uit zijn lievelingsboek Histoire des chevaliers hospitaliers de Saint-Jean de Jérusalem. De ridders krijgen tijdelijk veel invloed in Rusland, maar na de moord op Paul I in 1801 verdwijnen ze geleidelijk weer uit het land.

Op 2 december 1804 kroont Napoleon zichzelf tot keizer van Frankrijk. Het Verenigd Koninkrijk, Zweden, het Heilige Roomse Rijk, Spanje, het Bataafs Gemenebest, het koninkrijk Napels en het keizerrijk Rusland zien deze uiting van macht met argusogen aan en ver-klaren Frankrijk in 1805 de oorlog. Maar deze Derde Coalitieoorlog komt nog voor het eind van het jaar ten einde door de Slag bij Austerlitz, waar Napoleon de keizers Frans II van het Heilige Roomse Rijk en Alexander I van Rusland verpletterend verslaat.

De Franse en Russische keizer sluiten hierna vrede. Deze houdt enkele jaren stand, totdat Alexander in 1811 dreigt het handelsembargo met Engeland te zullen ontwijken, dat Napoleon in heel Europa heeft voorgeschreven. Voor de Fransen is dit voldoende reden voor een oorlog en in 1812 valt de Grande Armée Rusland binnen. De campagne heeft echter een desastreus verloop: van de 615.000 man die naar Rusland vertrekken, keren er niet meer dan 110.000 terug. Hierna keert het tij voor Napoleon, en in 1815 wordt hij bij Waterloo definitief verslagen. Europa kan na alle verschrikkingen weer op adem komen; de oude monarchieën worden hersteld.

Middeleeuwse inspiratie

Er ontstaat in deze tijd in heel Europa een revival van de Middeleeuwen vanuit de gedachte dat het leven toen nog eenvoudig en puur was. In de bouwkunst grijpt de neogotiek terug op dit romantische beeld van de Middeleeuwen; spitsbogen en kantelen bepalen de architectuur. In de literatuur wordt de historische roman populair. Het grote voorbeeld hiervan is Ivanhoe van Walter Scott, maar ook in België (De leeuw van Vlaanderen van Hendrik Conscience) en in Frankrijk (De drie musketiers van Alexandre Dumas) is het een populair genre. Ook aan het Russische hof is de belangstelling voor de Middeleeuwen groot. Nicolaas I, die van 1825 tot 1855 regeert, krijgt zelfs de bijnaam ‘ridderlijke tsaar’, vanwege zijn grote hang naar middeleeuws vertier.

Nicolaas groeide op in het paleis in Gatsjina, dat door Paul I in middeleeuwse stijl was gerenoveerd, en was van nabij getuige van de strijd tegen Napoleon. Bovendien kreeg hij als vijftienjarige jongen een sabel cadeau van de Franse royalist Louis Langeron, die na een avontuurlijke carrière in het Russische leger terecht was gekomen. Dit alles deed bij Nicolaas een verzamelwoede ontvlammen die zou uitlopen op een collectie van ruim 15.000 harnassen, zwaarden en andere militaire objecten. In 1834 liet hij in Tsarskoje Selo een gebouw optrekken om deze collectie te herbergen. Hiervoor werd een vervallen barokpaviljoen verbouwd tot een neogotisch kasteel met zeskantige torens en kantelen naar Engels voorbeeld. Bij de opening kreeg het de naam Arsenaal van Tsarskoje Selo.

De ridderzaal van het Arsenaal werd door Nicolaas trots gebruikt voor officiële diners en ontvangsten. Langs de hoge muren waren harnassen, vaandels en wapenschilden opgehangen. Rondom waren sokkels geplaatst waarop geharnaste ridders te paard waren opgesteld. Wapens, meubelen, kandelaars, serviezen en klokken vervolmaakten het romantische ridderbeeld. Als de keizerlijke familie niet aanwezig was, werd het Arsenaal als museum geopend voor publiek. In 1842 organiseerde Nicolaas I ter gelegenheid van zijn zilveren bruiloft met Alexandra Fjodorovna een carrousel, een gekostumeerde optocht te paard door het park van Tsarskoje Selo – uiteraard in middeleeuwse stijl.

Nicolaas’ opvolger Alexander II had weinig op met de Middeleeuwen, maar zijn zoon des te meer. Alexander III, die van 1881 tot 1894 op de troon zat, was een reactionaire heerser die veel hervormingen van zijn vader rigoureus terugdraaide. Maar ondanks zijn norse karakter en harde optreden, had hij een grote liefde voor middeleeuwse kunst. Die kon hij in een klap bevredigen door in Frankrijk de Bazilevski-collectie aan te schaffen, een ongelooflijk rijke verzameling van religieuze middeleeuwse kunst. Daarmee herhaalde hij de stunt van Catharina de Grote bij de koop van de collectie van Crozat; de Franse kunstwereld had wederom het nakijken.

In 1885 kwam de Bazilevski-collectie over naar de Hermitage in Sint-Petersburg. Op hetzelfde moment werd ook de wapencollectie uit Tsarskoje Selo daar ondergebracht. Zo ontstond het Arsenaal van de Hermitage, een verzameling zonder weerga, waar harnassen en wapens nog altijd blinken.

Dit artikel verscheen in Historia Magazine.