De laatste tsaar en zijn familie vermoord (2024)

In de nacht van 16 op 17 juli 1918 werden de vroegere tsaar Nicolaas II van Rusland, zijn vrouw en zijn vijf kinderen gewekt door zijn lijfarts. Ze verbleven toen in een groot huis in Jekaterinenburg, de belangrijkste stad in de Oeral, onder strenge bewaking van bolsjewistische troepen.

Rond twee uur daalde Nikolaj Aleksandrovitsj Romanov, zoals de ex-tsaar werd genoemd, de trap af. Hij droeg zijn 13-jarige zoon Aleksej, die aan hemofilie leed en nog herstelde van een bloeding. Daarop volgden zijn vrouw Alexandra (46) en hun vier dochters Olga (22), Tatjana (21), Maria (19) en Anastasia (17), de lijfarts, een kok, een lakei en een kamermeisje.

Ze begaven zich naar een kelderruimte van het huis. Hen was verteld dat er in de stad werd geschoten en dat ze in een ondergronds vertrek veiliger zouden zijn.

In het vertrek moesten ze wachten. Alexandra en de zieke Aleksej hadden een stoel gekregen, de rest stond recht. Na enkele minuten stapte een dozijn gewapende mannen de nauwe ruimte binnen. Hun aanvoerder, Jakov Joerovski, las een tekst voor: “Nikolaj Aleksandrovitsj, gezien het feit dat uw verwanten hun aanval op Sovjet-Rusland verderzetten, heeft het Uitvoerend Comité van de Oeral besloten u te executeren”.

Geschrokken vroeg Nicolaas: “Wat? Wat?” Joerovski herhaalde snel de woorden, en meteen daarop richtten de mannen hun geweren en begonnen te schieten. Joerovski zelf schoot met een Colt op de ex-tsaar, die meteen neerviel. Hoewel het de bedoeling was dat alles snel voorbij zou zijn, werd er een paar minuten wild op los geschoten.

Toen het schieten ophield, lagen de slachtoffers op de grond. Hoewel ze vanaf een paar meter waren getroffen, bleken sommigen nog te leven. Joerovski schoot nog twee kogels in het hoofd van Aleksej. Enkele vrouwen werden met bajonetsteken afgemaakt.

Achteraf ontdekten de moordenaars dat Nicolaas’ vrouw en de dochters heel wat ingenaaide diamanten in hun korsetten droegen – alles samen meer dan een kilogram - waarop nogal wat kogels waren afgeketst.

De lijken werden meteen op een vrachtwagen geladen (die op de binnenkoer klaarstond met draaiende motor, om het lawaai van de schoten te verbergen) en overgebracht naar een verlaten mijn in de buurt, waar ze in een schacht werden gedumpt.

De dag daarop werden ze daar weer opgehaald om te worden overgebracht naar een andere mijn veel verderop. De vrachtwagen bleef echter steken in de modder. Daarom liet Joerovski de lichamen in een bos begraven. De gezichten werden eerst met zwavelzuur overgoten om ze onherkenbaar te maken. Pas na de val van het Sovjetregime zouden de resten worden teruggevonden.

De daders waren agenten van de lokale Tsjeka, de door de bolsjewieken opgerichte organisatie die zou uitgroeien tot de geheime politie.

Toen hij werd gedood was Nicolaas II al meer dan een jaar geen tsaar meer. Op 15 maart 1917 (2 maart volgens de toenmalige Russische kalender) had hij afstand van de troon gedaan, op verzoek van de pas gevormde voorlopige regering.

Van overal, ook vanuit zijn eigen familie was daarop aangedrongen. Het was het enige middel om de tsarentroon en het tsarenrijk zelf te doen overleven nu het hele land in revolutie verkeerde. Bijna iedereen, ook Nicolaas zelf, was dan ook opgelucht na de abdicatie. Alleen zijn vrouw Alexandra was razend toen ze het nieuws vernam.

Behalve voor zichzelf deed de tsaar ook voor zijn zoon afstand van de troon. Dat was een streep door de rekening van hen die de monarchie wilden behouden. Als de minderjarige Aleksej tsaar was geworden, dan had hij voorlopig niet kunnen regeren en zou de tsaar buiten de politieke moeilijkheden zijn gebleven. Maar Nicolaas wist dat zijn zoon te ziek was en wilde niet van hem gescheiden worden.

Nicolaas’ broer Michael, de volgende in de rij van opvolging, weigerde de troon, waardoor er in feite een einde kwam aan het tsarenregime. Pas maanden later werd de monarchie formeel afgeschaft.

Nicolaas werd voortaan als een gevangene beschouwd. Aanvankelijk verbleef hij met zijn gezin en een deel van zijn hofhouding in een van zijn paleizen in Tsarkoje Selo, bij Petrograd. Hij genoot nog van alle comfort en was wellicht gelukkiger dan toen hij regeerde.

Algemeen werd verwacht dat hij in ballingschap zou gaan. Koning George V van Groot-Brittannië, een volle neef van hem, nodigde hem uit naar zijn land. Maar het nieuws daarover veroorzaakte protesten bij de Britse linkerzijde en George trok zijn aanbod snel in. Ook de Franse regering wilde hem geen asiel verlenen. Geen enkel land wilde de ex-tsaar op zijn grondgebied.

Nicolaas II gold immers voor zijn tijdgenoten als een bloedige tiran en niemand betreurde het einde van zijn regering. Hoewel hij besluiteloos en onbekwaam was, geloofde hij vast in zijn goddelijke opdracht om over Rusland te heersen. Zijn bewind was zeer repressief geweest.

Politieke tegenstanders werden massaal opgesloten en gedeporteerd, er was geschoten op stakers en vreedzame betogers. Er waren veel executies. Hele dorpen werden platgebrand. Als overtuigd antisemiet had de tsaar ook pogroms tegen de joden aangemoedigd. Ten slotte werd Nicolaas mee verantwoordelijk geacht voor het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog en ook voor de rampzalige nederlagen die Rusland leed.

Nicolaas en zijn gezin bleven dus in Rusland. Omdat de streek van Petrograd voor hen niet meer veilig was, bracht de voorlopige regering hen in de zomer van 1917 over naar Tobolsk, een stad in het westen van Siberië.

Daar leidden ze aanvankelijk nog een vrij comfortabel leven in de ambtswoning van de plaatselijke gouverneur, met tientallen bedienden. Maar nadat de bolsjewieken onder Lenin in november de macht hadden overgenomen, werd hun regime strikter. Ze kregen minder te eten, mochten het huis niet meer verlaten en werden vaak grof behandeld.

In april 1918 reisde de bolsjewistische commissaris Vasili Jakovlev in het geheim naar Tobolsk om de ex-tsaar naar Moskou te brengen. Hij handelde in opdracht van Jakov Sverdlov, het formele staatshoofd van Sovjet-Rusland. De bolsjewieken in de Oeral werden er buiten gehouden.

Jakovlev vertrok uit Tobolsk met Nikolaas, zijn vrouw en zijn dochter Maria, uiteraard onder strenge bewaking. De andere dochters bleven bij Aleksej, die te ziek was om zich te verplaatsen. Jakovlev vermeed om langs Jekaterinburg te reizen en de trein maakte een omweg. Maar Golosjtsjekin raakte snel op de hoogte. Hij liet de spoorweg blokkeren en wendde zich tot Sverdlov opdat de gevangenen aan hem zou worden uitgeleverd.

Na hevige uitwisseling van telegrammen gaf Sverdlov telegrafisch bevel aan Jakovlev om “de lading” naar Jekaterinenburg te brengen. De reden voor die beslissing is niet helemaal duidelijk. Sverdlov en Golosjtsjekin waren bevriend. Jakovlev had ervoor gewaarschuwd dat als de ex-tsaar Jekaterinenburg zou bereiken, hij die stad waarschijnlijk niet levend zou verlaten. Maar Golosjtsjekin zou garanties hebben gegeven dat hij – voorlopig - zijn leven zou sparen.

Nicolaas kwam op 30 april in Jekaterinenburg aan en verbleef met zijn gezin (zijn andere kinderen vervoegden hem bijna een maand later) in een groot herenhuis, dat door een hek was omringd en waarvan de ramen waren dichtgetimmerd. Hun regime was streng en ze werden vaak vernederd en lastiggevallen door hun bewakers.

Zijn lot was bezegeld toen het Tsjecho-Slovaaks Legioen, dat een openlijke oorlog tegen de bolsjewieken voerde, Jekaterinenburg naderde. De bolsjewieken wisten dat ze de stad niet konden houden en het leek niet mogelijk het keizerlijk gezin veilig te evacueren.

Op 12 juli vergaderden premier Lenin en president Sverdlov in het Kremlin over die kwestie. Golosjtsjekin, die toen in Moskou was, kreeg te horen dat hij de executie mocht voorbereiden. De datum werd nog niet vastgelegd. Op 16 juli drong Golosjtsjekin met een gecodeerd telegram vanuit Jekaterinenburg aan op een onmiddellijke executie. Er volgde een bevestigend antwoord. De moorden vonden de nacht daarop plaats. De Tsjechen veroverden de stad acht dagen later.

Dat Nicolaas II moest sterven, lag eigenlijk al vast. Trotski noemde de beslissing later “juist maar ook noodzakelijk”. Het leek de logica van de revolutie. Lenin – wiens eigen broer nog opgehangen was vanwege een moordcomplot tegen de tsaar - zei sarcastisch: “In Engeland en Frankrijk hebben ze hun koning een paar eeuwen geleden al terechtgesteld. Wij waren laat met de onze”.

Nicolaas en Alexandra hadden door hun wanbewind hun eigen ondergang mede veroorzaakt, maar hun kinderen waren uiteraard onschuldig, net als de vermoorde bedienden. Ze waren zelfs nooit gearresteerd maar hadden hun ouders vrijwillig gevolgd.

De Russische revolutionairen hadden een traditie van moord en vernietiging. In de laatste decennia van het Tsarenrijk waren er honderden aanslagen gepleegd, waarbij ook al een tsaar (Alexander II) werd vermoord. Het idee om de hele keizerlijke familie, de Romanovs, te doden was al eerder geformuleerd.

Inderdaad hebben de bolsjewieken geprobeerd om de hele dynastie uit te roeien. Nicolaas’ broer en theoretische opvolger Michael was al enkele weken eerder in alle stilte vermoord. In de dagen na de moord in Jekaterinenburg werden nog andere verwanten gedood, soms op nog gruwelijkere wijze. Slechts enkele Romanovs wisten te ontkomen.

Overigens waren de “Witten”, de tegenstanders van de bolsjewieken, absoluut niet van plan om Nicolaas II weer aan het bewind te brengen en ook hijzelf dacht daar niet aan. Nicolaas zelf speelde geen politieke rol meer en had zelfs geen goed besef meer van wat er in Rusland gebeurde. Maar hij en zijn familie bleven symbolisch belangrijk.

Kort na de moordpartij zei Sverdlov tegen Trotski over de beslissing het hele gezin te doden. “We hebben het hier beslist. Iljitsj [Lenin] vond het beter om de Witten geen levend vaandel te laten waar ze zich achter kunnen scharen, zeker gezien de huidige moeilijke omstandigheden”.

De beslissing was gruwelijk genoeg om geheim te worden gehouden. Twee dagen na de moorden, op 19 juli, maakte de Russische regering wereldkundig dat Nicolaas was doodgeschoten opdat hij niet in handen van de Tsjecho-Slovaakse “bendes” zou vallen. Tegelijk werd gezegd dat Alexandra en Aleksej waren overgebracht naar een plek waar ze in veiligheid verkeerden.

Mogelijk wilden de bolsjewieken met die leugen vooral hun relaties met Duitsland gaaf houden. Alexandra was immers een volle nicht van de Duitse keizer en haar broer heerste over de Duitse staat Hessen. Dat zij en haar kinderen waren vermoord, was alleen binnen een zeer beperkte kring bekend, ook al circuleerden er snel geruchten. Pas jaren later zou hun dood worden bevestigd.

De onzekerheid over het lot van de tsarenkinderen is een reden waarom soms beweerd werd dat een van hen het overleefd had. Later doken er in totaal een twintigtal mensen op die beweerden een zoon of dochter van Nicolaas te zijn of ervan af te stammen. Hun beweringen klopten niet, te meer daar intussen al de resten van de slachtoffers gevonden en geïdentificeerd zijn.

Overigens heerste er weinig droefenis over de dood van de laatste tsaar. De meeste Russen reageerden onverschillig of zelfs met spot en minachting toen ze het nieuws vernamen.